تاریخنگاری دوره صفویپس از ضعف و زوال تیموریان در اواخر سده نهم و آغاز سده دهم و انتقال کانون تحرکات سیاسی از شرق به غرب ایران و تأسیس حکومت شیعی صفوی، و سپس درگیری آنان با عثمانیان و ازبکان، نگرش مورخان نیز تغییر یافت. ویژگی آثار تاریخی این دوره، شکل جدید دوره بندی تاریخی بر اساس اندیشه شیعی بود. [۱]
منصور صفت گل، «مقدمه ای بر منبع شناسی پژوهش در تاریخ تحولات ساختار دینی ایران در عصر صفوی»، ج۱، ص۱۷، کتاب ماه: تاریخ و جغرافیا، سال ۴، ش ۱ و ۲ (آذر ۱۳۷۹).
۱ - روشمورخان دوره صفوی سنّت تاریخ نگاری پیشین را ادامه دادند و در نگارش، شیوه رایج در نوشته‌های فارسی را برگزیدند. ۲ - نقدهر چند در این دوره آثار تاریخی بسیاری تألیف شد، به طور کلی از سده دهم محتوای کتاب‌های تاریخی تنزل کرد و در متون تاریخی به نقد و ارزیابی منابع تاریخی و تحلیل روی‌دادها کمتر توجه شد. [۲]
فریدون آدمیت، «انحطاط تاریخ نگاری در ایران»، ج۱، ص۱۹، سخن، دوره ۱۷، ش ۱ (فروردین ۱۳۴۶).
۳ - اقسامکتابهای تاریخی این دوره را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد: تاریخ‌های عمومی، تاریخ‌های دودمانی در باره صفویان، و تاریخ‌های عمومی در باره ایران و اسلام و صفویان. ۳.۱ - تاریخ‌های عمومیدر این دوره برخی تاریخ نگاران به پیروی از میرخواند (مؤلف تاریخ روضة الصفا ) و خواندمیر (مؤلف تاریخ حبیب السیر ) تاریخ عمومی نوشتند. ۳.۲ - تاریخ‌های دودمانی درباره صفویانکهنترین اثر در باره تاریخ سلسله صفوی، صفوة الصفا تألیف ابن بزّاز در ۷۵۹ است. صفوة الصفا نخستین منبع مورخان آن دوره در باره روایات داستان‌گونه از قدرت گرفتن شاه اسماعیل اول (حک: ۹۰۶ـ۹۳۰) و اجدادش بود. [۳]
ابن بزّاز، صفوة الصفا، ج۱، ص۳، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تبریز ۱۳۷۳ ش.
در اوایل سلطنت شاه تهماسب (۹۳۰ـ۹۸۴)، امیر سلطان ابراهیم امینی هروی کتاب فتوحات شاهی را در باره تاریخ سلطنت شاه اسماعیل اول نوشت. او پیرو شیوه تاریخ نگاری ظفرنامه شرف الدین علی یزدی (متوفی ۸۵۸) بود. امینی در تألیف اثر خود از صفوة الصفا نیز سود برد و کتابش از منابع مهم مورخان دوره صفوی در تألیف تاریخ سلطنت شاه اسماعیل اول شد. در ۹۳۸ حسن بیگ روملو، قورچی باشی و مورخ دربار شاه تهماسب، احسن التواریخ را نوشت. او که شاهد بسیاری از روی‌دادها بود، با رعایت توالی تاریخی و بدون توجه به سنّت تاریخ نگاری پیشین، به شرح وقایع دوره شاه تهماسب پرداخت. [۴]
روملو، احسن التواریخ، ج۱۲، ص۱۶.
میان سال‌های ۹۴۸ تا ۹۵۵، جهانگشای خاقان نوشته شد. نویسنده ناشناخته آن مذهب شیعی داشته و به شیوه‌ای داستانی به شاه اسماعیل جای‌گاهی الاهی داده و گفته است که شاه اسماعیل در عالم رؤیا با حضرت علی علیه‌السلام و دیگر امامان ارتباط داشته است. [۵]
جهانگشای خاقان: تاریخ شاه اسماعیل، چاپ اللّه دتّا مضطر، ج۱، ص۱۳۷، اسلام آباد ۱۳۶۴ ش.
[۶]
جهانگشای خاقان: تاریخ شاه اسماعیل، چاپ اللّه دتّا مضطر، ج۱، ص۱۴۷، اسلام آباد ۱۳۶۴ ش.
[۷]
ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران تهران ۱۳۷۵ ش، ج۵، بخش ۳، ص۱۵۶۳ـ ۱۵۶۴.
هر چند مؤلف از منابع خود نام نبرده، از تاریخ حبیب السیر [۸]
جهانگشای خاقان: تاریخ شاه اسماعیل، چاپ اللّه دتّا مضطر، ج۱، صیک، اسلام آباد ۱۳۶۴ ش.
و احتمالاً صفوة الصفا استفاده کرده است.در ۹۵۷، امیر محمود بن خواندمیر بر تاریخ حبیب السیر ذیلی نوشت به نام ذیل حبیب السیر در شرح رخدادهای سلطنت شاه تهماسب. [۹]
ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران تهران ۱۳۷۵ ش، ج۵، بخش ۳، ص۱۵۶۳.
در ۹۹۹ قاضی احمد قمی، از دیوانیان دربار صفویان، خلاصة التواریخ را نوشت که علاوه بر استفاده از گزارش‌های صفوة الصفا و منابع تاریخی چون فتوحات شاهی، اساس کار او ذیل حبیب السیر بوده است. [۱۰]
پیشگفتار اشراقی، ص دوازده، ج۱، ص۳، احمد بن حسین منشی قمی، خلاصة التواریخ، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۵۹ـ۱۳۶۳ ش.
[۱۱]
پیشگفتار اشراقی، ص نوزده ـ بیست، ج۱، ص۳، احمد بن حسین منشی قمی، خلاصة التواریخ، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۵۹ـ۱۳۶۳ ش.
دیگر آثار تاریخی این دوره عبارت‌اند از: تذکره شاه تهماسب تألیف شاه تهماسب؛ [۱۲]
ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران تهران ۱۳۷۵ ش.
تاریخ عالم آرای عباسی تألیف اسکندربیک منشی ترکمان در ۱۰۳۸، که الگوی مورخان بعدی شد. [۱۳]
ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران تهران ۱۳۷۵ ش، ج۵، بخش ۳، ص۱۶۹۷.
[۱۴]
ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران تهران ۱۳۷۵ ش، ج۵، بخش ۳، ص۱۷۴۲ـ۱۷۴۴.
تاریخ عباسی یا روزنامة ملا جلال تألیف جلال الدین محمد منجم یزدی بین سال‌های ۱۰۲۵ تا ۱۰۲۹، که مؤلف در شرح روی‌دادها از شیوه سال‌شمار استفاده کرده و با توجه به اهمیت وقایع، در برخی موارد گزارش روزانه داده است، به همین سبب این اثر جزو نخستین آثار «واقعه نگاری» در ایران است. [۱۵]
علی اصغر مصدق، «خاندان منجم یزدی و تاریخنگاری دوره صفوی»، ج۱، ص۴ـ ۵، کتاب ماه: تاریخ و جغرافیا، سال ۴، ش ۱ و ۲ (آذر ۱۳۷۹).
و قصص الخاقانی تألیف ولی قلی بیگ شاملو در ۱۰۷۶.۳.۳ - تاریخ‌های عمومی عامسومین قسم از اقسام کتاب‌های تاریخی دوره صفوی، تاریخ‌های عمومی در باره ایران و اسلام و صفویان می‌باشد. عده‌ای از مورخان این دوره به تألیف تاریخ عمومی ایران، با تأکید بر تاریخ حکومت پادشاهان صفوی، روی آوردند. برخی از این آثار عبارت‌اند از: لب التواریخ تألیف یحیی بن عبداللطیف قزوینی در ۹۴۸، جواهر الاخبار تألیف بوداق منشی قزوینی در ۹۸۴، خلدبرین تألیف میرزا محمد یوسف واله اصفهانی در ۱۰۷۸، و تاریخ سلطانی تألیف سید حسن بن مرتضی حسینی استرآبادی در ۱۱۱۵. این مورخان افزون بر مشاهدات شخصی خویش، عموماً تحت تأثیر دیگر آثار این دوره، از جمله صفوة الصفا و فتوحات شاهی و تاریخ عالم آرای عباسی، بودند. [۱۶]
یحیی بن عبداللطیف قزوینی، کتاب لب التواریخ، ج۱، ص۳۸۴، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۷]
محمدیوسف واله اصفهانی، خلدبرین: ایران در روزگار صفویان، ج۱، صسیزده ـ چهارده، چاپ میرهاشم محدّث، تهران ۱۳۷۲ ش.
[۱۸]
حسن بن مرتضی حسینی استرآبادی، تاریخ سلطانی: از شیخ صفی تا شاه صفی، ج۱، ص۸، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۶۶ ش.
[۱۹]
حسن بن مرتضی حسینی استرآبادی، تاریخ سلطانی: از شیخ صفی تا شاه صفی، ج۱، ص۱۰، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۶۶ ش.
[۲۰]
بوداق منشی قزوینی، جواهر الاخبار: بخش تاریخ ایران از قراقویونلو تا سال ۹۸۴ ه ق، ج۱، ص۴۱ـ۴۲، چاپ محسن بهرام نژاد، تهران ۱۳۷۸ ش.
۴ - فهرست منابع(۱۰۱) فریدون آدمیت، «انحطاط تاریخ نگاری در ایران»، سخن، دوره ۱۷، ش ۱ (فروردین ۱۳۴۶). (۱۰۲) ابن بزّاز، صفوة الصفا، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تبریز ۱۳۷۳ ش. (۱۰۳) بوداق منشی قزوینی، جواهر الاخبار: بخش تاریخ ایران از قراقویونلو تا سال ۹۸۴ ه ق، چاپ محسن بهرام نژاد، تهران ۱۳۷۸ ش. (۱۰۴) جهانگشای خاقان: تاریخ شاه اسماعیل، چاپ اللّه دتّا مضطر، اسلام آباد ۱۳۶۴ ش. (۱۰۵) حسن بن مرتضی حسینی استرآبادی، تاریخ سلطانی: از شیخ صفی تا شاه صفی، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۶۶ ش. (۱۰۶) روملو، احسن التواریخ. (۱۰۷) ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران تهران ۱۳۷۵ ش. (۱۰۸) منصور صفت گل، «مقدمه ای بر منبع شناسی پژوهش در تاریخ تحولات ساختار دینی ایران در عصر صفوی»، کتاب ماه: تاریخ و جغرافیا، سال ۴، ش ۱ و ۲ (آذر ۱۳۷۹). (۱۰۹) یحیی بن عبداللطیف قزوینی، کتاب لب التواریخ، تهران ۱۳۶۳ ش. (۱۱۰) علی اصغر مصدق، «خاندان منجم یزدی و تاریخنگاری دوره صفوی»، کتاب ماه: تاریخ و جغرافیا، سال ۴، ش ۱ و ۲ (آذر ۱۳۷۹). (۱۱۱) احمد بن حسین منشی قمی، خلاصة التواریخ، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۵۹ـ۱۳۶۳ ش. (۱۱۲) محمدیوسف واله اصفهانی، خلدبرین: ایران در روزگار صفویان، چاپ میرهاشم محدّث، تهران ۱۳۷۲ ش. ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ نگاری ایران در دوره صفوی»، شماره۳۰۵۸. |